आज: २०८२ भाद्र १४, शनिबार | Sat, 30, Aug, 2025 Search
अविनाश पन्थी
टोल विकास संस्था टोल बस्तीको समग्र विकासको लागि निश्चित भौगोलिक क्षेत्रमा अधिकांश घर धुरी प्रतिनिधिहरुको उपस्थितिमा विकास निर्माण, सेवा प्रवाह र सामाजिक परिचालनको क्षेत्रमा काम गर्ने उद्देश्यले गठन भई वडा कार्यालयमा सूचीकृत भएको सामुदायिक संस्था हो।टोल विकास संस्थाको काम, कर्तव्य र अधिकार यसको विधान, स्थानीय आवश्यकता र स्थानीय सरकारको नीतिमा आधारित हुन्छन्।
मुख्य भूमिकाः
टोल विकास संस्थाले मुख्यता सडक, ढल निकास, खानेपानी, बिजुली, सरसफाइ, बगैँचा जस्ता स्थानीय पूर्वाधारहरूको निर्माण, मर्मतसम्भार र स्तरोन्नतिका लागि पहल गर्ने।शिक्षा, स्वास्थ्य, खेलकुद, सांस्कृतिक गतिविधिहरूको प्रवर्द्धन गर्ने।चेतनामूलक कार्यक्रमहरू सञ्चालन गर्ने र सामाजिक सद्भाव कायम राख्ने।स्थानीय स्तरमा स्वरोजगारका अवसरहरू सिर्जना गर्ने, साना व्यवसायलाई प्रोत्साहन गर्ने र गरिबी निवारणमा सहयोग पुर्याउने।
वृक्षारोपण, फोहोरमैला व्यवस्थापन, प्रदूषण नियन्त्रण र हरियाली प्रवर्द्धन जस्ता वातावरणीय कार्यक्रमहरू सञ्चालन गर्ने।प्राकृतिक प्रकोप वा अन्य आपतकालीन अवस्थामा टोलबासीहरूलाई राहत तथा सहयोग जुटाउने।विभिन्न सामाजिक मुद्दाहरूमा टोलबासीहरूलाई सचेत गराउने र सकारात्मक परिवर्तनका लागि प्रेरित गर्ने जस्ता कार्यहरु गर्नुका साथै उक्त कार्यहरुमा स्थानीय तहलाई सहयोग गर्ने कार्य गर्दछ।
यसैगरी टोलभित्रका समस्याहरू पहिचान गर्ने, समाधानका उपायहरू खोज्ने र टोलबासीहरूलाई विकास निर्माणमा सहभागी गराउने। स्थानीय स्तरमा सञ्चालित विकास निर्माणका परियोजनाहरूको निगरानी गर्ने र सम्बन्धित निकायलाई प्रतिवेदन बुझाउने। टोलको विकासका लागि आवश्यक पर्ने रकम विभिन्न स्रोतहरु जस्तै: सदस्यता शुल्क, चन्दा, सरकारी अनुदान वा अन्य दाता संस्थाहरूबाट जुटाउने कार्य समेत गर्दछ।
स्थानीय तहसँगको सम्बन्धः
टोल विकास संस्था र स्थानीय तह बीचको सम्बन्ध सहकार्यात्मक र परिपूरक हुन्छ। स्थानीय सरकार सञ्चालन ऐन, २०७४ ले पनि स्थानीय तहको विकासमा टोल विकास संस्थाको भूमिकालाई स्वीकार गरेको छ।
स्थानीय तहले टोल विकास संस्थाहरूलाई विकास योजना तर्जुमा, कार्यान्वयन र अनुगमनमा साझेदारको रूपमा हेर्छ।टोल विकास संस्थाले स्थानीय तहसँग समन्वय गरी आफ्नो टोलका आवश्यकता र समस्याहरूलाई प्राथमिकताका साथ प्रस्तुत गर्छन्। टोल विकास संस्थाले आफ्नो टोलको वास्तविक आवश्यकता र समस्याहरू स्थानीय तह समक्ष पुर्याउन महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छन्।यसले स्थानीय तहलाई अझ बढी जनमुखी र प्रभावकारी योजनाहरू बनाउन सहयोग गर्छ।
स्थानीय तहले सञ्चालन गर्ने साना तथा मझौला परियोजनाहरूको कार्यान्वयनमा टोल विकास संस्थाले प्रत्यक्ष सहयोग पुर्याउँछन्।यसमा जनश्रमदान, स्थानीय स्रोत साधनको परिचालन र उपभोक्ता समितिको गठन जस्ता कार्यहरू पर्छन्। स्थानीय तहले टोल विकास संस्थाहरूको क्षमता अभिवृद्धिका लागि तालिम तथा अभिमुखीकरण कार्यक्रमहरू सञ्चालन गर्न सक्छ।यसले टोल विकास संस्थाहरूलाई थप व्यावसायिक र प्रभावकारी बनाउन मद्दत गर्छ।
टोल विकास संस्थाले स्थानीय तहलाई टोलको वस्तुस्थिति, समस्या र विकासका सम्भाव्यताका बारेमा महत्वपूर्ण सूचना प्रदान गर्छन्।स्थानीय तहले आफ्ना नीति, कार्यक्रम र योजनाबारे टोल विकास संस्थाहरूलाई जानकारी गराउँछ।टोल विकास संस्थाले स्थानीय तहको विकास प्रक्रियामा जनसहभागिता बढाउन उत्प्रेरकको भूमिका खेल्छन्।यसले विकास निर्माणका कार्यहरूलाई अझ बढी पारदर्शी, जवाफदेही र दिगो बनाउन सहयोग गर्छ। टोलभित्र उत्पन्न हुने सानातिना विवाद तथा द्वन्द्वहरूलाई स्थानीय तहसँगको समन्वयमा समाधान गर्न टोल विकास संस्थाहरूले पहल गर्न सक्छन्।
टोल विकास संस्थाको सक्रिय सञ्चालनका लागि बजेट र स्रोतको व्यवस्थापन टोल विकास संस्थालाई सक्रिय र प्रभावकारी रूपमा सञ्चालन गर्न पर्याप्त बजेट र त्यसको कुशल व्यवस्थापन अपरिहार्य हुन्छ।केवल स्वयंसेवाको भरमा मात्र दिगो विकास सम्भव हुँदैन।
टोल विकास संस्थाका लागि बजेट व्यवस्थापनः
टोलभित्रका हरेक घरधुरी वा व्यक्तिलाई संस्थाको सदस्यता लिन प्रोत्साहित गरी वार्षिक सदस्यता शुल्क निर्धारण गर्ने।यो सबैभन्दा भरपर्दो र दिगो आन्तरिक स्रोत हो। टोलबासीहरू, स्थानीय व्यवसायी र विदेशमा रहेका टोलका सदस्यहरूबाट स्वेच्छिक चन्दा र सहयोग सङ्कलन गर्न सकिन्छ।विशेष अवसर वा ठूला परियोजनाका लागि छुट्टै आर्थिक अभियान चलाउन सकिन्छ।
यसै गरी संस्थासँग केही निष्क्रिय वा अव्यवस्थित कोष छ भने त्यसलाई परिचालन पनि गर्न सकिन्छ।सम्भव भएमा, सानातिना आयमूलक गतिविधिहरू सञ्चालन गर्ने। जस्तै: टोलमा पार्किङ शुल्क, मेला वा सांस्कृतिक कार्यक्रम आयोजना गरी प्रवेश शुल्क लिने, घर नम्बर प्लेट बनाउने, आदि।
स्थानीय सरकार सञ्चालन ऐन, २०७४ ले स्थानीय तहलाई समुदायमा आधारित संस्थाहरूसँग सहकार्य गर्न अधिकार दिएको छ।वडा कार्यालय र नगरपालिका/गाउँपालिकासँग समन्वय गरी बजेट माग गरी टोलका आवश्यकतामा आधारित परियोजना प्रस्ताव पेश गरी अनुदान प्राप्त गर्न सकिन्छ।
विकास, वातावरण, सरसफाइ, शिक्षा आदि क्षेत्रमा काम गर्ने राष्ट्रिय तथा अन्तर्राष्ट्रिय गैर-सरकारी संस्थाहरूसँग परियोजना प्रस्ताव पेश गर्ने।तिनीहरूले समुदायमा आधारित परियोजनाहरूलाई आर्थिक तथा प्राविधिक सहयोग गर्छन्। ठूला कम्पनीहरू र व्यवसायहरूले आफ्नो कर्पोरेट सामाजिक उत्तरदायित्व (CSR) अन्तर्गत स्थानीय समुदायका परियोजनाहरूमा सहयोग गर्छन्। उनीहरूसँग साझेदारीका लागि सम्पर्क गर्न सकिन्छ।
स्थानीय सहकारी संस्थाहरूसँग सहकार्य गरी साझा हितका कार्यक्रमहरूका लागि बजेट जुटाउन सकिन्छ।विशेष परियोजनाका लागि सामाजिक सञ्जाल वा अनलाइन प्लेटफर्ममार्फत व्यापक रूपमा रकम सङ्कलन गर्ने अभियान पनि चलाउन सकिन्छ।
नेपालको सन्दर्भमा केही स्थानीय तहहरुमा साप्ताहिक रुपमा टोलको नियमित सरसफाई कार्यक्रम सञ्चालन गर्ने।अनुपस्थित हुने सदस्य सँग न्यूनतम रकम संकलन गरेर कोषमा जम्मा गर्ने तथा फोहरमैला संकलन, घरबहाल कर संकलन तथा घरबाटो सिफारिस जस्ता स्थानीय तहले दिने सेवामा सहयोग गर्ने र सो बापतको निश्चित रकम टोल विकास संस्था सञ्चालनका लागि खर्च गर्ने गरेका उदाहरण पनि छन्।
टोल विकास संस्था स्थानीय सरकार सञ्चालनको मुख्य साझेदार हो।जो नागरिकको नजिकमा रहेर स्थानीय तहको कार्यसम्पादनमा नजिकको सहयोगीको भूमिकामा रहेको हुन्छ।जसले स्थानीय आवश्यकताको पहिचान गरी टोल/बस्ती स्तरबाटै विकासका गतिविधिहरूलाई अगाडि बढाउन र स्थानीय तहलाई थप प्रभावकारी बनाउन महत्वपूर्ण भूमिका खेल्छन्।यसको सक्रियताले समावेशी र सहभागितामूलक विकासको अवधारणालाई कार्यान्वयन गर्न मद्दत पुग्छ।
(लेखक अविनाश पन्थी देवचुली नगरपालिकामा कार्यरत छन ।)
