हरिबोधनी एकादशीको महिमा र नवलपुरका मेलाहरूको बदलिँदो स्वरूप

नेपालजस्तो धार्मिक र सांस्कृतिक विविधताले भरिएको देशमा प्रत्येक पर्वको आफ्नै महत्व र पहिचान रहिआएको छ। तीमध्ये पनि हरिबोधनी एकादशी, जसलाई देवोत्थान एकादशी वा तुलसी विवाह एकादशी पनि भनिन्छ, अत्यन्त पवित्र पर्वका रूपमा मानिन्छ। हिन्दू धर्मशास्त्रअनुसार यस दिन भगवान् विष्णुले चार महिनासम्मको योगनिद्राबाट जागरण गर्नुहुन्छ। यसै कारण यो दिनलाई “देवताहरूको जागरण दिवस” भनिन्छ र यसै दिनदेखि विवाह, व्रत, पूजा, मेला, धार्मिक अनुष्ठान आदिको शुभ समय सुरु हुन्छ।

एकादशीलाई देवीको रूपका रूपमा पनि पूजिन्छ। सत्ययुगमा देवर्षि नारदले ब्रह्माजीसँग एकादशीको महत्वबारे प्रश्न गर्दा ब्रह्माजीले भन्नुभयो — एकादशी भनेको पाप नाश गर्ने देवी हुन्, जसको व्रत र पूजाबाट मानिसले पापमुक्त भई मोक्ष प्राप्त गर्छ। वर्षभरि २४ वटा एकादशी पर्न आउँछ, तर ती सबैमध्ये कार्तिक शुक्लपक्षको एकादशी अर्थात् हरिबोधनी एकादशी विशेष धार्मिक र सांस्कृतिक महत्व बोकेको हुन्छ।

हिन्दू परम्परामा चौमास को अवधारणा रहिआएको छ। आषाढ शुक्ल एकादशी (हरिशयनी एकादशी) का दिन भगवान् विष्णु योगनिद्रामा जानुहुन्छ र त्यसको ठीक चार महिनापछि कार्तिक शुक्ल एकादशीका दिन उठ्नुहुन्छ। यो अवधिलाई चौमास भनिन्छ। यस अवधिमा विवाह, मागी विवाह, धाम–मेला वा नयाँ कार्यको शुभारम्भ गर्न निषेध मानिन्छ। जब हरिबोधनी एकादशी आउँछ, तब तुलसी र शालिग्राम (दामोदर) को विवाह गरेर चार महिनापछि शुभ कार्यहरूको पुनः सुरुवात गरिन्छ। यही कारणले यो पर्वलाई “तुलसी विवाह एकादशी” पनि भनिन्छ।

यस दिन बिहानै स्नान गरेर तुलसीको पूजा गर्ने, दीपदान गर्ने, व्रत बस्ने र भगवान् विष्णुको नामस्मरण गर्ने परम्परा रहिआएको छ। कतिपय ठाउँमा तुलसीको विवाह समारोह घरमै मनाइन्छ भने कतिपय मन्दिरहरूमा सामूहिक तुलसी विवाह गराइन्छ। यो विवाहको प्रतीकात्मक अर्थ पनि निकै गहिरो छ — तुलसीले भक्तिको प्रतिक र विष्णुले धर्मको प्रतिक जनाउँछन्। जब भक्तिले धर्मसँग विवाह गर्छ, तब जीवनमा सदाचार, प्रेम र सत्यको स्थापना हुन्छ भन्ने विश्वास रहिआएको छ।

यस्ता गहिरा धार्मिक अर्थ र मूल्यहरू बोकेको हरिबोधनी एकादशीको अवसरमा नेपालभर विभिन्न ठाउँमा मेला लाग्ने चलन पुरानै हो। तर, ती मेलाहरूको स्वरूप र उद्देश्य समयसँगै निकै बदलिँदै गएको देखिन्छ। यो सन्दर्भमा नवलपुर जिल्लालाई उदाहरणका रूपमा लिन सकिन्छ, जहाँ पिठौली, केउरेनी, सिख्रौली लगायतका ठाउँहरूमा प्रत्येक वर्ष हरिबोधनी एकादशीका अवसरमा मेला लाग्ने गर्छ।

पहिलेको कुरा गर्दा, पिठौली मेला देशकै चर्चित मेलामध्ये एक मानिन्थ्यो। यो केवल धार्मिक मेला नभई मनोरञ्जन र जुवाको अखडाका रूपमा पनि परिचित थियो। देशका विभिन्न ठाउँ र भारततिरबाट समेत मानिसहरू पिठौली आइपुग्थे, जहाँ जुवातास खेल्ने ठूलो चलन थियो। तर, पछिल्लो समयमा प्रशासनिक कडाइ र सचेतनाका कारण जुवातासमा रोक लगाइयो। त्यसपछि मेलाको स्वरूप केही बदलियो, भीड घट्यो र धार्मिकता भन्दा बढी आधुनिक मनोरञ्जनतर्फ झुकाव बढ्न थाल्यो।

हाल पनि मेला त लाग्छ, तर पहिले जस्तो धार्मिक गाम्भीर्य अब कमै देखिन्छ। अहिले पिठौलीमा मेला लाग्दा ठूलो मञ्चमा चर्चित गायक–गायिकालाई बोलाइन्छ, माइकको ठूलो आवाज गुञ्जिन्छ, रक्सी–मासुका स्टलहरू बाक्लै हुन्छन्। मेलामा आउने युवापुस्ता फोटो खिच्ने, सेल्फी लिने, भिडियो बनाउने र सामाजिक सञ्जालमा भाइरल हुने होडमा लाग्छन्। यसरी धार्मिक मेला बिस्तारै आधुनिक उत्सवजस्तो हुँदै गएको छ।

त्यस्तै केउरेनीमा पनि अहिले ठूलो मेला लाग्ने गर्छ। यहाँ पनि मानिसहरूको भीड बाक्लो हुन्छ, बजारमा चलायमानता आउँछ, तर धार्मिकता भन्दा बढी रमझमको माहोल देखिन्छ। ठूला ठूला इलेक्ट्रिक पिङ्गहरू, खेलौना स्टलहरू, युट्युबमा देखिने कलाकारका कार्यक्रम, र आवाजले थर्कने स्पिकरहरू — यी सबैले मेलाको वातावरण रंगीन बनाए पनि मूल आत्मा भने ओझेलमा परिरहेको अनुभूति हुन्छ।

केउरेनी, सिख्रौली, पिठौली सबै ठाउँमा अहिले मेलाको मुख्य आकर्षण कलाकार र स्टेज कार्यक्रम बनेका छन्। स्थानीय भजन कीर्तन, तुलसी विवाह जन्ती, लोकनृत्य, परम्परागत खेल वा गीतको महत्त्व घट्दै गएको छ। धर्मको नाममा मनोरञ्जनले प्राथमिकता लिँदा मेला अब संस्कृतिको मञ्च नभई व्यापारिक प्रमोशनको थलो बन्न थालेको छ भन्ने अनुभव धेरैलाई हुन्छ।

तर, प्रश्न उठ्छ — मेला भनेको के केवल भीड जम्मा गर्ने, कलाकार बोलाउने, रक्सी–मासुका स्टल राख्ने थलो हो?
के मेलाले हाम्रो संस्कृति, परम्परा र भक्ति चेतनाको संरक्षण गर्न सक्दैन?
के युवापुस्तालाई धर्मको महत्व बुझाउने अवसरका रूपमा प्रयोग गर्न सकिँदैन?

यदि हामीले मेलाको उद्देश्य पुनः परिभाषित गर्न सकेनौं भने एकादशीको धार्मिक अर्थ केवल किताबमा सीमित हुनेछ। एकादशीको दिन किन व्रत बसिन्छ, किन तुलसी विवाह गरिन्छ, भगवान् विष्णुले यो दिन किन उठ्नुहुन्छ भन्ने ज्ञान युवापुस्तासम्म पुर्याउन नसकेसम्म मेला केवल मनोरञ्जनको माध्यम बनेर सीमित हुनेछ।

तर यो अवस्थालाई सुधार्न सकिन्छ। यदि मेलाको आयोजनामा स्थानीय समुदाय र युवाहरू सक्रिय भएर लागे, धार्मिक सन्देशमूलक कार्यक्रमहरू राखे, लोकसंगीत प्रतियोगिता, भजन–कीर्तन प्रतियोगिता, तुलसी विवाह जन्ती प्रदर्शन, बालबालिकालाई लक्षित धर्मशिक्षा प्रतियोगिता जस्ता कार्यक्रम सुरु गरे, भने मेला फेरि आफ्नो मौलिक पहिचानमा फर्कन सक्छ।

मेला केवल रमाइलोको अवसर होइन, यो हाम्रो इतिहास, संस्कृति र सामूहिक चेतनाको प्रतीक हो। पिठौलीमा पहिले लागेको मेला केवल जुवाको अखडा थिएन; त्यो गाउँलेहरूको भेटघाट, व्यापार, सम्बन्ध सुदृढीकरण र सामाजिक एकताको केन्द्र पनि थियो। अहिले त्यही एकता र परम्परालाई फेरि जीवित राख्न मेलाको उद्देश्य पुनः धार्मिक र सांस्कृतिक बनाउन जरुरी छ।

हरिबोधनी एकादशीको सन्देश नै जागरण हो —
केवल भगवान् विष्णुको मात्र होइन,
हाम्रो चेतना, मूल्य र संस्कृतिको पनि जागरण।
यदि हामी केवल भीडमा रमायौं भने धर्म बिस्तारै रूपान्तरण भएर केवल प्रदर्शनको विषय बनेर रहन्छ।
तर यदि मेलाले समाजलाई चेतना दिन थाल्यो भने त्यो साँच्चै धार्मिक पुनर्जागरण हुनेछ।

नवलपुरका मेलाहरूमा अहिले पनि सम्भावना धेरै छ। यहाँका मानिसहरू धार्मिक छन्, मन्दिरहरूमा भीड लाग्छ, तुलसी विवाहको परम्परा घर–घरमा जीवित छ। केवल त्यसलाई मेलाको माध्यमबाट व्यवस्थित र आकर्षक रूपमा प्रस्तुत गर्नुपर्ने हो। स्थानिय कलाकार, भजन समूह, विद्यालयका विद्यार्थी, युवाक्लब, महिला समूह सबैलाई मेलाको साझेदारीमा ल्याउन सकियो भने मेला फेरि धर्म र संस्कृति दुवैको सशक्त प्रतीक बन्न सक्छ।

समाजमा जब भक्ति र संस्कार कमजोर हुन्छ, तब मनोरञ्जनको नाममा विकृति फैलिन थाल्छ। त्यसैले, अहिलेको आवश्यकता रमाइलो घटाउनु होइन, रमाइलोलाई अर्थपूर्ण बनाउनु हो। संगीत बज्न नदिने होइन, तर त्यही संगीतले भक्ति र सन्देश बोकोस्। कलाकार बोलाउने होइन, तर उनीहरूबाट धर्म र संस्कृतिको महत्त्व उजागर गराउने हो।

यदि हामीले यसरी सन्तुलन मिलाउन सक्यौं भने नवलपुरका पिठौली, केउरेनी र सिख्रौलीका मेलाहरू फेरि पनि धार्मिक पर्यटनका केन्द्र बन्न सक्छन्। देशका अन्य ठाउँका मानिसहरू यहाँ आउँदा केवल रमाइलो होइन, आस्था र संस्कृति पनि अनुभव गर्न सकून्।

तुलसी विवाह, भजन कीर्तन, लोकगीत प्रतियोगिता, तुलसी मठ सजाउने प्रतिस्पर्धा, शालिग्राम पूजासँग सम्बन्धित नाटक वा नृत्य — यी सबैले मेलाको आत्मा पुनर्जीवित गर्न सक्छन्। यसरी मेलाको उद्देश्य “संस्कृति जगेर्ना” र “धार्मिक चेतना विस्तार” बन्यो भने एकादशीको मर्म पनि व्यवहारमा उतारिएको हुनेछ।

हरिबोधनी एकादशीको महिमा केवल व्रत बस्ने वा पूजा गर्ने दिनमा सीमित छैन; यो दिनले हाम्रा संस्कार र आस्थालाई पुनर्जीवित गर्ने सन्देश दिन्छ। जसरी भगवान् विष्णु निद्राबाट उठ्नुहुन्छ, त्यसरी नै हामीले पनि उदासीनताबाट उठेर आफ्नो धर्म र संस्कृतिप्रतिको जिम्मेवारी बोध गर्नुपर्छ।

अब समय आएको छ — नवलपुरका मेलाहरू केवल मनोरञ्जनका केन्द्र होइन, धर्म, संस्कार र सामूहिक पहिचानका मञ्च बनून्।
भक्तिहरूले तुलसी मठमा दीप जलाओस्, युवाहरूले भजन प्रतियोगिता गरून्, बालबालिकाले लोकनृत्यमा भाग लिन पाउँन्।
यही हो हरिबोधनी एकादशीको साँचो अर्थ — जागरण, भक्ति र पुनर्जागरणको दिवस।

मेला फेरि पनि रौनकपूर्ण होस्, तर त्यस रौनकमा भक्ति मिसियोस्।
भीड होस्, तर त्यस भीडमा संस्कृति बाँचोस्।
मनोरञ्जन होस्, तर त्यस मनोरञ्जनमा चेतना जागोस्।

त्यस दिनमात्र हामी भन्न सक्नेछौं —
नवलपुरका मेलाहरूले केवल भीड होइन,
संस्कृतिको पुनर्जागरण सुरु गरेका छन्।