भौतिक विज्ञान शिक्षणको एक दशक

रमेश राज पौडेल – देवचुलि नवलपुर- जीवनका केही यात्राहरू केवल पेशागत जिम्मेवारी पुरा गर्नका लागि हुन्छन्, तर केही यात्राहरूले आत्मा भित्र गहिरो छाप छोड्छन्। मेरो भौतिक विज्ञान शिक्षणको यात्रा त्यस्तै आत्मीय यात्रा हो। वि.सं. २०७२ देखि सुरु भएको यो अध्याय आज दशक पूरा गरेर फर्केर हेर्दा, यो केवल शिक्षण मात्र नभई मेरो जीवनको आत्मसंस्मरण बनेको छ।

चौब्बीस वर्षको उमेरमा पहिलो पटक भौतिक विज्ञानको शिक्षण कक्षामा पेस हुँदा मेरो मनमा डर, संकोच र उत्साह मिश्रित थिए। विद्यार्थीहरू म भन्दा केही वर्ष मात्र कान्छा थिए, जसले कक्षा नियन्त्रणलाई अलिक चुनौतीपूर्ण जस्तो बनायो, तर विषयप्रतिको प्रेम र आत्मविश्वासले मलाई सहजै अघि बढ्न सहयोग गर्यो। चाँडै मैले महसुस गरेँ—विज्ञान केवल सूत्र र नियमको संग्रह मात्र होइन; यसलाई जीवनसँग जोडेर बुझ्दा विद्यार्थीहरूको जिज्ञासा अझ गहिरो हुन्छ। यही प्रारम्भिक अनुभवले आगामी यात्रामा नयाँ पाटाहरू उजागर गर्यो।

विद्यार्थीहरू म भन्दा केही वर्ष मात्र कान्छा थिए, जसले कक्षा नियन्त्रणलाई अलिक चुनौतीपूर्ण जस्तो बनायो, तर विषयप्रतिको प्रेम र आत्मविश्वासले मलाई सहजै अघि बढ्न सहयोग गर्यो।

वि.सं. २०७२ देखि २०७६ सम्मको मध्यविन्दु बहुमुखी क्याम्पसमा बिताएको समयले मलाई ग्रामीण पृष्ठभूमिका विद्यार्थीहरूको जीवन नजिकबाट बुझ्ने अवसर दियो। उनीहरूको जिज्ञासा सरल तर गहिरो थियो, जसलाई बुझेर शिक्षण गर्दा विषय अझ अर्थपूर्ण बन्थ्यो। त्यसपछि वि.सं. २०७५ देखि २०७७ सम्म बाल विकास बोर्डिङ स्कूलमा कार्य गर्ने अवसर पाएँ। आवासीय वातावरणले विद्यार्थीहरूको दैनिक जीवन र अध्ययनबीचको सम्बन्धलाई नजिकबाट हेर्ने मौका दियो। समूह शिक्षण, छलफल र प्रयोगात्मक विधिहरू प्रयोग गर्दा मैले महसुस गरेँ—सिकाइ केवल पाठ्यपुस्तकमा सीमित हुँदैन, जीवनअनुभव र सहकार्यले यसलाई अझ गहिरो बनाउँछ। यी अनुभवपछि मेरो यात्रा सामुदायिक विद्यालयतर्फ मोडियो।

वि.सं. २०७७ देखि अहिलेसम्म जनज्योति माध्यमिक विद्यालय, प्रगतिनगरमा निरन्तर कार्यरत छु। यहाँको प्रयोगशाला सुविधा, विज्ञान प्रदर्शनी र समुदायसँगको प्रत्यक्ष सम्बन्धले शिक्षणलाई अझ सबल बनाएको छ। विज्ञान प्रदर्शनीमा विद्यार्थीहरूले प्रस्तुत गरेका सिर्जनात्मक प्रयोगहरूले उनीहरूको क्षमतामा विश्वास दिलायो। +२ तहमा भौतिक विज्ञान धेरैलाई कठिन लाग्ने विषय हो, तर मैले जीवनसँग जोडिएका उदाहरण, अनलाइन स्रोत र प्रयोगात्मक अभ्यासमार्फत यसलाई सहज बनाउन सकेँ। यसै क्रममा मैले विद्यार्थीहरूको मनोविज्ञान गहिराइमा बुझ्ने अवसर पाएँ।

विज्ञान पढ्ने विद्यार्थीहरूको मनोविज्ञान अद्वितीय हुन्छ। उनीहरू प्रायः तार्किक प्रश्नहरूमा गहिरो जिज्ञासा देखाउँछन्, तर “भौतिक विज्ञान गाह्रो छ” भन्ने सामाजिक धारणा उनका लागि मानसिक दबाब बन्छ। जब विषयलाई रमाइलो र जीवनसँग सम्बन्धित गरेर प्रस्तुत गरिन्छ, उनीहरूमा आत्मविश्वास पलाउँछ, र जिज्ञासाको फूल झनै फुल्छ। कतिपय विद्यार्थीहरूको डर हटाएर आत्मविश्वासी वैज्ञानिक सोचतर्फ अघि बढेको देख्दा भौतिक विज्ञान केवल शैक्षिक विषय मात्र नभई मनोवैज्ञानिक उपचारजस्तै लाग्छ।

एक पटक कक्षा १२ का विद्यार्थीले उत्सुकतापूर्वक सोधे—“सर, यदि समय यात्रा सम्भव भयो भने के हामी भविष्यमा गएर आफ्ना गल्ती सच्याउन सक्छौं?” मैले मुस्कुराउँदै उत्तर दिएँ—“यो केवल कल्पनामा मात्र होइन, विज्ञानमै पनि एउटा गहिरो प्रश्न हो। क्वान्टम भौतिकले सिकाउँछ—कुनै कणको अवस्था हामीले मापन नगरेसम्म निश्चित हुँदैन। त्यसरी नै भविष्य पनि सम्भावनाहरूको भण्डार मात्र हो। हाम्रो निर्णयले त्यो सम्भावनालाई वास्तविकता बनाउँछ। जीवनमा हरेक सानो निर्णय हाम्रो भविष्यलाई निर्माण गर्ने कण जस्तै हो।”विद्यार्थीहरू त्यो उत्तर सुनेर स्तब्ध भए, र त्यस दिनदेखि उनीहरूले विज्ञानलाई केवल किताबको विषय होइन, जीवनसँग जोडिएको रहस्यको रूपमा हेर्न थाले।

विद्यार्थीहरूले प्रायः भन्थे—“सर, तपाईंको शैलीमा पढ्दा भौतिक विज्ञान गाह्रो लाग्दैन, रमाइलो लाग्छ।” कतिपयले त यसरी पनि कृतज्ञता प्रकट गर्थे—“मैले भौतिक विज्ञानलाई प्रेम गर्न सिकें भने त्यो तपाईंकै कारण हो।” विदेश गएका विद्यार्थीहरूले समेत सन्देश पठाउँछन्—“सर, तपाईंले पढाएको तरिका आज पनि सम्झन्छु।” यस्ता शब्दहरूले मेरो दशकभरिको मेहनत सार्थक बनाएको अनुभूति दिलाउँछन्। यसैले मलाई लाग्छ—विज्ञान शिक्षण केवल व्यक्तिगत सन्तोष होइन, सामाजिक आवश्यकता पनि हो।

आलस्य र उदासीनताको वातावरणले उनीहरूको प्रेरणालाई ढाकेको हुन्छ, जसकारण उनीहरू आफ्नो निर्धारित कर्तव्यभन्दा बढी केही गर्न चाहँदैनन्।

तर मिठाससँगै तीतोपन पनि प्रशस्त रह्यो। +२ विज्ञानतर्फ विद्यार्थी भर्ना प्रक्रियामा देखिएको अस्वस्थ प्रतिस्पर्धा पीडादायी थियो। निजी विद्यालयहरूले चर्को प्रचार, आकर्षक योजना र अस्वाभाविक छात्रवृत्ति घोषणा गरेर विद्यार्थी तान्थे। यसले सामुदायिक विद्यालयमा भर्ना हुने विद्यार्थीहरूको आत्मविश्वास घटाउँथ्यो र कतिपय अभिभावक भ्रमित हुन्थे। सरकारी शिक्षकहरूको मनोवैज्ञानिक अवस्था एक जटिल चक्रजस्तै रहेको छ, जसबाट निस्कन गाह्रो हुन्छ। केही शिक्षकहरूमा सिर्जनात्मकता राख्ने इच्छा नै हराएको हुन्छ। आलस्य र उदासीनताको वातावरणले उनीहरूको प्रेरणालाई ढाकेको हुन्छ, जसकारण उनीहरू आफ्नो निर्धारित कर्तव्यभन्दा बढी केही गर्न चाहँदैनन्। यसको परिणाम यो हुन्छ कि “तलबको लागि मात्र काम” भन्ने मानसिकता बढ्छ र विद्यार्थीको विकासलाई प्राथमिकता दिइंदैन। यसले शिक्षणको सार र विज्ञानको महत्त्वलाई नै निस्तेज बनाउने एक भयङ्कर मौनताको सृष्टि गर्छ।

विद्यालय व्यवस्थापन समिति र शिक्षक–अभिभावक सघंको भूमिका पनि अत्यन्तै जटिल छ। तिनीहरूको मुख्य उद्देश्य विद्यालय सञ्चालन र गुणस्तरीय शिक्षामा सहयोग गर्नु हो भने पनि व्यवहारमा प्रायः उनीहरूको गतिविधि आफ्नै बच्चालाई बढी प्राथमिकता दिन, नजिकका व्यक्तिलाई नियुक्त गराउन वा परिचितलाई सरुवा गरेर ल्याउन सीमित देखिन्छ। कतिपय अवस्थामा यी समिति सदस्यहरू व्यक्तिगत स्वार्थ र सम्बन्धको राजनीतिमा व्यस्त रहन्छन्, जसले गर्दा विद्यालय, विद्यार्थी र शिक्षकको भलाइ दोस्रो प्राथमिकतामा पर्छ। त्यससँगै, स्रोत सामग्रीको अभाव, विद्यार्थीहरूको ध्यान लामो समय कायम राख्न गाह्रो, प्रशासनिक ढिलासुस्ती, विद्यालय प्रशासनको उदासीनता र राजनीतिक हस्तक्षेपले शिक्षण प्रक्रिया अझ चुनौतीपूर्ण बनाएको छ।

आजको विश्वमा विज्ञान शिक्षाको माग झन् बढ्दै गएको छ। कृत्रिम बुद्धिमत्ता, क्वान्टम कम्प्युटिङ, नवीकरणीय ऊर्जा, अन्तरिक्ष अनुसन्धान, जैव प्राविधिक क्रान्ति—यी सबै क्षेत्रमा दक्ष वैज्ञानिक र अनुसन्धानकर्ताको खोजी छ। नेपालका विद्यार्थीहरूलाई यस्ता अवसरका लागि तयार पार्नु भनेको केवल ज्ञान दिनु होइन, आत्मविश्वास र सिर्जनशीलता जगाउनु हो। तर यस्ता रूपान्तरण केवल शिक्षकको प्रयासले सम्भव हुँदैन।

सार्वजनिक विद्यालयको सुधारका लागि शिक्षकसँगै बौद्धिक वर्गको दृष्टि, राजनीतिज्ञहरूको इमानदार नीति, स्थानीय सरकारको सक्रियता, नगरपालिकाको शिक्षा विभागको व्यावहारिक पहल, र निष्पक्ष रूपमा कार्य गर्ने व्यवस्थापन/अभिभावक समिति अपरिहार्य हुन्छ।

सार्वजनिक विद्यालयको सुधारका लागि शिक्षकसँगै बौद्धिक वर्गको दृष्टि, राजनीतिज्ञहरूको इमानदार नीति, स्थानीय सरकारको सक्रियता, नगरपालिकाको शिक्षा विभागको व्यावहारिक पहल, र निष्पक्ष रूपमा कार्य गर्ने व्यवस्थापन/अभिभावक समिति अपरिहार्य हुन्छ। तर धेरैजसो समय यी पक्षहरू उदासीन रहन्छन्। जब शिक्षक, अभिभावक, समुदाय, बौद्धिक, राजनीतिज्ञ, स्थानीय सरकार र शिक्षा विभाग साझा उद्देश्यका साथ सक्रियतापूर्वक लाग्छन्, तब मात्र सार्वजनिक विद्यालयले निजी विद्यालयसँग बराबरीको प्रतिस्पर्धा गर्न सक्छन्। यस यात्राबाट मैले सिकेको सबभन्दा ठूलो पाठ यिनै सहकार्य र सामूहिक प्रयाससँग सम्बन्धित छ।

भविष्यमा पनि म गुणस्तरीय विज्ञान शिक्षा फैलाउने संकल्पमा दृढ छु। सार्वजनिक विद्यालयको वास्तविक उत्थान केवल शिक्षकको प्रयासमा सम्भव छैन; यसको लागि सबै पक्षको सक्रिय सहभागिता अनिवार्य छ। यदि यी सबै साझा उद्देश्यका साथ अघि बढे भने मात्र सार्वजनिक विद्यालयहरूले निजी संस्थासँग प्रतिस्पर्धा गर्न सक्नेछन्। अस्वस्थ प्रतिस्पर्धा, स्वार्थ र उदासीनतालाई परिवर्तन गरेर गुणस्तरीय शिक्षा प्रणाली निर्माण गर्नु हाम्रो साझा दायित्व हो। यसै माध्यमबाट मात्र नेपाली युवाहरूलाई विश्वस्तरीय विज्ञान शिक्षा, अनुसन्धान र सिर्जनशील सोचका अवसर प्राप्त हुनेछन्, र भविष्यका वैज्ञानिक, ईन्जिनियर तथा समाज सुधारक तयार हुनेछन्।

लेखक शिक्षण पेशामा आबद्ध हुनुहुन्छ।